استان يزد در دامنه «سلسله کوه های مركزي ايران» واقع شده و از پستي، بلندي، چالهها و كفههاي كويريمتعددي تشكيل شده است. ناهمواريهای استان مشتمل بر تپههاي پاي كوهي، دشتها، بيابانها، نواحي كويري وتپههاي ماسهاي است. در استان دو رشته كوه متفاوت از هم وجود دارد. اولي بخشي از كوه هايي است كه در جهتشمال غربي - جنوب شرقي از مركز ايران عبور ميكنند و به «كوه هاي مركزي ايران» معروف هستند. دومي شاملرشته كوه هايي می شوند كه در مناطق مركزي، شمالي و شرقي استان قرار دارند. «رشته شيركوه» كه مانند ديواريقسمتهاي مركزي استان را از بخش غربي آن یعنی «چاله ابرقو» جدا ميكند، همواره از برف و يخ پوشيده شده و درتامين آب شهرهاي يزد، تفت و مهريز نقش مهم و اساسي دارد و در ادامه حیات شهرهای بزرگ یزد، تفت و مهریز نقش مهم و اساسی دارند.
بلندترين ناحيه استان يعني «رشته كوه هاي شيركوه» با ارتفاع ۴۰۷۵ متر، در بخش جنوب غرب استان قرار گرفته و با جهت شمالی شرقی– جنوب شرقی استان را به دو قلمرو «شرقی» و «غربی» جدا می کند و اما پست ترين ناحيه یزد، شمال تا شمال شرق را در بر مي گيرد كه همراه با « باتلاق هاي نمك» است.
یکی دیگر از ناهمواری های استان وجود است که «دشت رسوبي يزد»، در فلات مركزي ايران، از حوزه هاي مهم جغرافيايي کشور محسوب می شود. این دشت رسوبی از «دامنه شيركوه» در جنوب آغاز مي شود و با شيب ملايمي تا «كوير سياه كوه» در شمال ادامه مي يابد.
استان یزد یکی از خشک ترین مناطق حوزه داخلی کشور به شمار می آید که حدود ۱۲/۵ میلیون هکتار از منابع طبیعی را در حاشیه کویر مرکزی ایران در برگرفته است. این استان از نظر پستی و بلندی تنوع فراوانی دارد، به طوری که ارتفاع آن از سطح دریای آزاد در نقاط مختلف متفاوت و از حدود ۸۵۰ متر در اطراف ریگ زرین تا حدود ۴۰۰۰ متر در شیرکوه متغییر است. همچنین دشت هاي كويري استان، همانندي زيادي با دشت كوير و دشت لوت دارند. عمده ترین کویرهای استان یزد شامل کویر سیاهکوه، کویرریگ زرین، کویرالله آباد، کویر ساغند، کویر دره انجیر، کفه مهدی آباد، کویر مروست، کویر ابرکوه و کفه تاغستان ميباشد.
از نظر آب و هوایی؛ استان يزد به دو علت اساسي دارای «آب و هوای خشك» است. اول آنكه بر روي «كمربند خشك جهاني» واقع شده و ديگر آنكه از درياهاي آزاد عمان و خليجفارس و درياچههاي داخلي و بادهاي رطوبتزاي دريايي بسيار دوراست. یکی از عوامل مهمی که باعث اعتدال نسبی آب و هوای یزد شده وجود ارتفاعاتمهم در اطراف منطقه است، به طوری که در بهبود هواي استان اثر گذاشته و لذا محیط زیستی مناسبی را در منطقه به وجود آورده است. البته به جز منطقه كوهستاني شيركوه، ساير نقاط استان يزد، اقليم گرم، خشك و بياباني دارد كه از غرب و جنوب غربي به طرف شمال شرقيو شرق خشكتر ميشود.
استان یزد، همچنین، با قرار گرفتن در بخش مرکزي فلات ايران و نیز به علت وجود کويرهاي بزرگ لوت، دشت کوير تا درياچه نمک قم ، کوير نمک هرات، مروست تا کوير نمک ابر کوه و باتلاق گاوخوني دارای نا مناسب ترين عوامل طبيعي حاکم بر فلات مرکزي ايران است. به این معنی که؛ این استان به لحاظ واقع شدن در مركز ايران و دوري از دريا شرايط آب و هوائي ويژه اي دارد. از يك طرف بلندي هاي شمالي البرز و غرب زاگرس، مانع نفوذ رطوبت هاي خزري و مديترانه اي است و از سوي ديـگر مجاورت استـان يـزد با كـوير خـشك و پـهناور ايـران مـركزي موجب آب و هواي خشك صحرائي مي گردد و به همين دليل بارش سالانه اندك، رطوبت نسبي ناحيه و نوسانات شديد درجه حرارت سبب گرديده تا استان يزد يكي از خشك ترين استان هاي كشور باشد.
پس به طور کلی؛ قلمرو وسیعی از استان یزد از نظر تقسیمات اقلیمی، زیر پوشش اقلیمهای خشک و فرا خشک قرار گرفته است. دور بودن منطقه از سفره های آب وسیع، کمی مقدار بارندگی و بالا بودن میزان تبخیر، عامل اصلی این خشکی به شمار میآید. فقط گسترههای نیمه مرتفع و مرتفع کوهستانی استان که به علت پدیده های جوی، باران بیشتری دریافت میكنند، در گروه اقلیمهای نیمه خشک و نیمه مرطوب قرار میگیرند.
سیستم بارندگی استان یزد از نوع مدیترانه ای است که در قلمرو این استان، از سمت شرق و شمال به سمت غرب و جنوب، بر میزان بارندگی و بارش افزوده میشود،
بارش اندک همراه با تبخير شديد، دور بودن از دريا، نزديکي با کوير خشک و پهناور نمک، رطوبت نسبي کم همراه با گرماي بسيار، از عواملي هستند که استان يزد را به گونه خشک ترين استان ايران در آورده است. گذشته از آن، در اين منطقه نوسان شديد درجه حرارت نيز وجود دارد.
به این ترتیب، آب و هوای استان یزد به علت قرار گرفتن در كمربند خشك جهانی، دارای زمستان کوتاه، سرد و مرطوب است که از آبان ماه شروع شده و تا اواخر بهمن ادامه دارد و در مقابل از تابستان گرم ، طولانی و خشك برخوردار است که از اسفند ماه تا مهر به طول می انجامد .
به طوری که در مناطق کویری استان، نظیر کویر سیاهکوه، ریگ زرین و دره انجیر، میزان بارندگی سالانه با نوساتی در سالهای خشک و تر، نزدیک ۵۰ میلی متر است. ولی در ارتفاعات استان نظیر شیرکوه، باجگان، بن لخت و ندوشن، میزان بارندگی از حدود ۳۰۰ تا ۴۵۰ میلی متر متغیر است.
علاوه بر موارد ذکر شده؛ وزش باد در استان یزد که یکی از استانهای کویری کشور به شمار میآید، از اهمیت خاصی برخوردار است. جریان باد به طور کلی به دلیل تغییرات دمایی و یا ورود سامانه های گرم و سرد به منطقه به وجود میآید. وزش بادهای سیاه در استان یزد به دلیل برخورداری از اقلیم خشک امری عادی به شمار میآید. باد غالب در استان، بیشتر باد شمال غربی است که به خصوص از اواسط بهار تا اوایل پاییز میوزد. اما بادهای جنوب شرقی در شش ماه اول و بادهای غربی در چهار ماه از سال، یعنی از آبان تا بهمن در مراتب اهمیت بعدی قرار دارند.
استان یزد از سرزمینهای کهن و تاریخی ایران زمین است. در بعضی از منابع تاریخی، بنای اولیه برخی از شهرهای این استان چون میبد را به سلیمان پیغمبر، یزد را به ضحاک و اسکندر مقدونی و ابر کوه را به ابراهیم پیغمبر نسبت داده اند که این خود بیانگر قدمت و دیرینگی پیشینیه تاریخی و فرهنگی سرزمین و مردم این دیار است. مجموعه آثار باستانی پراکنده موجود در این استان نیز به سهم خود گویای این پیشینه تاریخی است. آثاری چون دست افزار های سنگی بدست آمده از دره های شیر کوه، نگاره های روی تخت سنگ کوه ارنان، تکه سفالهای منقوش نارین قلعه میبد– متعلق به دوره عیلامی، غارهای استان و آثار معماری و شهر سازی باستانی نشان می دهد شهرنشینی در یزد، در چهار نقطه باستانی مهریز و فهرج، یزد، رستاق و میبد و اردکان متمرکز بود .پژوهشگران این منطقه را که در مسیر شاهراه های باستانی ری– کرمان و پارس– خراسان قرار داشت، جزو سرزمین های دوردست مادها شمرده اند.
تاريخ سكونت انسان در اين خطه از هزاره سوم پيش از ميلادفراتر رفته است، به طوري كه در عهد پيشداديان طوايف در حال كوچ از بلخ به پارس، اين سرزمين را يزدان، ناميدند و از آن زمان به بعد يزد محل عبادت شد. از مهمترين مراكز اسكان اوليه اين سرزمين به مهرپادين یا مهريز، پهره یا فهرج، خورميش، ادر یا اردكان، شواز، قلاع موبدان در ميبد، طرنج، عقدا و اشكذر ميتوان اشاره كرد. شهر يزد به عنوان محلي پاك و مقدس در رأس تمام آباديهاي مزبور قرار داشته است.
به عقیده مورخان، بناي يزد، توسط يزدگرد اول ساساني بوده و وجه تسميه يزد را با نام «يزدگرد اول» و واژه «يزش» را با معناي «ستايش و نيايش» مترادف دانسته اند. يزد ، يعني آفريننده خوبي ها، پاكي ها و شهر خداست. نام گذاري اين شهر با واژه «ستايش و نيايش» در زبان پارسي ميانه و با واژه « يزدان يا يزتان» به معني پاك، مقدس، فرخنده و همچنين به معني ذات خدا در ارتباط است.
منطقه يزد بي گمان، در دوران هخامنشي داراي راه هاي بزرگ و معتبر، راه داري، مراکز پستي و چاپار بوده است. زيرا علاوه بر راه هاي شناخته شده باستاني، از روي مدارک پيشين، راه هاي فراموش شده اي نيز که در روزگار باستان به مرکز اقتصادي و فرهنگي ايران باستان مي پيوسته به تازگي شناسايي شده اند.
در دوران حکومت ساسانيان، به ويژه در زمان قباد، انوشيروان و يزدگرد اول، این منطقه از جايگاه اجتماعي و اقتصادي ويژه اي بر خوردار بوده و به عمران و آبادي آن، توجه بسيار شده است.
در دوره اسلامی، سرزمين يزد به دست مسلمانان افتاد و قبايل عرب به سوي ايران سرازير شدند. گروهي نيز از قبيله هاي بني تميم و بني عامر، در کوي عر ب هاي يزد، استقرار يافتند و به شهر يزد، «لقب دارالعباره» دادند.
در سده ۴ و ۵ هـ. ق، ديلميان توانستند، بخش هاي از غرب و جنوب ايران و عراق را به دست گیرند، با آغاز حکومت دیلمیان؛ تعدادی ازعلويان به يزد مهاجرت کردند و در کوي حسنيان ساکن شدند .
با روی کار آمدن حکومت سلجوقی در سال ٤٤٣ هـ.ق، طغرل سلجوقي، شخصی به نام شمس الملوک ظهير الدين ابومنصور فرامرز را به حکومت مستقل يزد و ابر کوه منصوب کرد. زمان حکومت ابومنصور فرامرز همزمان با حکومت طغرل، آلب ارسلان و ملک شاه سلجوقي بود و این سلاطین احترام ویژه ای برای وی قایل بودند. پس از مرگ ابومنصور فرامز، به ترتيب فرزندش مويد الدوله ابومنصور علي بن فرامرز، علاءالدوله کاليجار و پسرش امير فرامرز، بر يزد حكومت كردند. اما از آن جا که امير فرامرز پسری نداشت، حکومت يزد به دو دختر وی واگذارشد و رکن الدين سام بن وردان روز، به اتابکي آنان گماشته شد. بدين ترتيب حکومت يزد، از آل کاکويه به اتابکان يزد انتقال يافت .
رکن الدين سام، پس از زمان کمی، یعنی در سال ٥٨٤ هـ. ق، از کار اتابکي دختران امير فرامرز کنار رفت و برادرش عزالدين، به اتابکي رسید. اتابکان يزد با ايجاد پيوندهاي زناشويي، روابط دوستانه اي با سلجوقيان بر قرار کردند و مورد احترام و مشورت آنان بودند. اتابکان در آبادي و عمران يزد تلاش زیادی کردند و بناهاي زيادي از خود به يادگار گذاشتند.
پس از حمله سپاه مغول به ايران، سلطان ابومنصور اتابک و قطب الدين هرچند پیروزی چنگیز را پذيرفتند ولی توانستند با زیرکی و کیاست، برای حفظ امنیت یزد در مقابل حمله های ویران گر سپاه مغول، جانشينان حکومت خود را به عنوان دست نشانده های مغول، معرفی و نگه دارند. همچنین؛ در این دوره بود که راه داري و نگه داري را ه ها، توسط بزرگان و امرا مورد توجه قرارگرفت. با برقرار امنیت و اآرامش نسبی در یزد، فعالیت های بازرگانی و پيشرفت شهرها، آباد ي ها و مبادله کالاهاي مختلف، رونق يافت و کالاهاي يزدي تا آن سوي آب هاي جنوبي ايران، به ويژه هندوستان راه يافت.
سرانجام در سال ٧١٨ هـ. ق، حکومت آخرين اتابک خاندان اتابکان يزد یعنی حاجي شاه بن يوسف، به دست امير مبارزالدين محمد بن مظفر به پایان رسید. امير مظفر، بزرگ خاند ان مظفر، از نوادگان غياث الدين خراساني بود، که در دربار ايلخانان مغول وارد خدمت شد و به حکومت ميبد رسید، پس از شکست حاجی شاه بن یوسف از طرف ابوسعید بهادر خان به حکومت یزد رسید. ولی مبارزالدین محمد پس از مرگ ابو سعید بهادر خان دم از استقلال زد و بر کرمان، شيراز و قلمرو حکومت ملوک شبان کاره، در جنوب ايران پیروز شد و بدین ترتیب در سال ٧٢٣ هـ. ق، حکومت آل مظفر را تشکيل دا د.
منطقه یزد، در طول يک سده فرمان روایی مغول ها بر ايران، بيش از دو برابرگسترش يافت و با مديريت و تدبير امير مبارزالدين محمد، به یکی از مرکز فعالیت سياسي و اقتصادي کشور تبديل شد. با درگذشت امير مبارزالدين محمد در سال ٧٦٥ هـ. ق، قلمروی حکومت وی بين پسرانش تقسیم شد، به طوري که سلطان احمد، در کرمان، شاه محمود در اصفهان، شاه يحيي در يزد و شاه شجاع در فارس و بخشي از خوزستان به حکومت پرداختند. حکومت ٧٧ ساله خاندان آل مظفر اوج دوران شکوفايي و بزرگي منطقه از نظر فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي محسوب می شود. از ديگر ويژگي های مهم دوره مظفريان رونق صوفي گري در يزد است شاهان، شاه زاده گان و بزرگان مظفري علاقه زیادی به صوفيان يزد داشتند و در میان خاندان مظفري از احترام ويژه ای بر خوردار بودند.
با حمله تیمور لنگ به ایران، در سا ل ٧٩٥ هـ. ق، حکومت خاندان آل مظفر خاتمه یافت. تيمور لنگ پس از استقرار بر ایران، حکومت يزد را به يکي از نزديکان خود سپرد اما با بازگشت تيمور به ماوراءالنهر، گروهي به رهبری شخصی به نام آبدار، با تکیه بر محبوبیت خاندان آل مظفر در بین مردم، يزد را از دست حاکم تيموري بيرون آوردند. و به دنبال این جریان سلطان محمد، پسر ابوسعيد طبسي، يزد را به دست آورده و استقلال آن را اعلام کرد. در پی این اقدام سلطان محمد، نوه تیمور لنگ، پير محمد، که در آن زمان حاکم فارس بود به کمک حاکم سيستان همراه با سپاهي ره سپار يزد شده و يزد را به محاصره خود در آوردند و پس از مدت کوتاهی محاصره شهر شکسته شد. تيمور لنگ براي حفظ جايگاه هنري واهميت يزد، دستور داد نسبت به مردم اين سامان نرمي نشان داده ماليات دو ساله را نگيرند و دستور ساخت برج و باروي شهر ونیز دارالحکومه معروف را داد.
ايالت يزد پس از مرگ تيمور، مدتي محل درگيري نوادگان تيمور، پير محمد و اسکندر بو د. شاهرخ پسر تيمور با پيروز شدن بر ديگران حکومت يزد را به امير جلال الدين، پسر چخماق سامي سپر د. وي نه تنها با مردم يزد به خوبي رفتار می کرد بلکه براي عمران و آبادي اين سرزمين نیز کوشید و بناهاي بسياري از خود بر جاي نهاد، که برخي از آن ها هنوز برجاي مانده از آثار تاريخي و ديدني استان يزد به شمار مي روند.
با روی کار آمدن ترکمانان قراقويونلو و آق قويونلو، يزد از دست تيموريان بيرون آمد و اميران ترکمن، يکي پس از ديگري بر ايالت يزد حکومت کردند.
با تسلط شاه اسماعيل صفوي بر تمام ايران در ٩١٣ هـ. ق، حكومت طوايف گوناگون خاتمه يافت در زمان حکومت شاه تهماسب صفوی، یکی از صوفیان سرشناس به نام نعمت الله باقي، پسر ميرزا عبدالباقي، پس از ازدواج با دختر شاه اسماعيل به حکومت يزد رسید.
در پی حمله افغان ها به ایران، مردم يزد، به رهبري ميرزا عنايت سلطان، توانستند در مقابل این سپاه مقاومت کنند به طوری که محمود افغان، در گشودن يزد ناکام ماند و راهي اصفهان شد. اما سرانجام اشرف افغان، جانشين محمود، پس از چهار سال نبرد توانست يزد را بگشايد .
اما نادرشاه افشار پس از تاسیس حکومت افشاریه موفق به بيرون راندن افغا ن ها از ايران شد و پس از این اقدام، محمد تقي خان، خواهر زاده عنايت سلطان را به حکومت يزد منصوب منصوب کرد. وي و فرزندانش ، تا آخر دوره قاجار، در نقش حاکم يا مستوفي يزد خدمت هاي ارزنده اي به اين سرزمين کرده و آثار تاريخي و بناهاي ديدني بسياري در يزد به يادگار گذاشتند اين منطقه در دوره قاجاريه و پس از آن در آرامش و آباداني به سر برده و هم اكنون نيز يكي از مهم ترين و ارزشمندترين مناطق ايران است.
مردم استان یزد از نژاد آریادی و ایرانی هستند و به علت موقعیت جغرافیایی ویژه این استان، از آمیختن با نژادهای غیر ایرانی تا اندازه ای مصون مانده اند. در روزگار باستان و با آغاز شهرنشینی در این سرزمین، نژادهای دیگری در این ناحیه زندگی می کردند که با نژادهای اصلی ترکیب شدند. علاوه بر مهاجرت آریایی ها به ایران، در دوره های بعد نیز ، گروه های از اعرب، ترک ها، مسیحی ها و کلیمی ها به این منطقه آمده و در این جا ساکن شدند.
مردم استان یزد به زبان فارسی رایج، با پاره ای ویژگی های گویشی سخن می گویند. برخی ویژگی های گویشی در میان شهرستانهای این استان محسوس است. زبان شناسان نیم زبان های جدید ایرانی را به دو دسته غربی و شرقی تقسیم کرده اند. لهجه یزدی جزو نیم زبان های مرکزی دسته غربی است که در بخش غرب فلات ایران، تا حدود مرزهای ایران رواج دارد. علاوه بر این ها، زرتشتیان یزد به زبان نیاکان خویش یعنی زبان فارسی دری سخن می گویند. ولی این زبان به دلیل پاره ای عوامل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی با زبان فارسی ترکیب شده و کم کم به فراموشی سپرده می شود.
استان يزد از دير باز منطقه اي صنعتي بوده و صنايع آن به دو صورت صنعتي و دستي رواج داشته است. فرش بافي، چاقو سازي، سبد بافي، سنگ تراشي، پارچه بافي، زيلو بافي، سراميك، سفال سازي، كرباس بافي، طلا و نقره كاري از صنايع دستي يزد هستند. اين استان از نظر صنايع كارخانه اي اکنون داراي کارخانه هاي توليدي بزرگ و کوچک است. علاوه برکارگاه هاي کوچک نساجي و شيريني سازي، که شمار آنها بسيار است، ده ها واحد توليدي ديگر وجود دارد که در رشته هاي گوناگون فعاليت مي کنند. صنايع ماشيني ريسندگي و بافندگي از سال ۱۳۱۲ هـ. ش، در استان يزد پديد آمد. اساس اين دگرگوني وجود صدها کارگاه سنتي بافندگي و هزاران بافنده ماهر و هنرمند در اين منطقه بوده، که هم زمان با نخستين حرکت هاي صنعتي شدن ريسندگي و بافندگي در کشور، به مراکز توليدي کارخانهاي روي آوردند. استان يزد با دارا بودن ۳۳۰ واحد توليدي نساجي، نيمي از منسوجات کشور را توليد و عرضه مي کند و ۷۰ درصد زمينه هاي اشتغال صنعتي استان يزد، به اين صنايع تعلق دارد. علاوه بر صنایع ماشینی و صنایع دستی؛ صنعت شیرینیسازی نیز در استان یزد از قدمتی دیرینه برخوردار است و محصولات آن صاحب شهرتی جهانی هستند که از مرزهای ایران فراتر رفته است. مهمترین شیرینیجات یزدی با نامهای قطاب، پشمک و باقلوا شهرت دارند.
با وجود شرايط آب و هوايي و زيستي نامناسب منطقه، تشكيلات زمين شناختي اين استان، ذخيره هاي بزرگ معدني را در دل خود ، جاي داده است، به طوري که مي توان اين استان را منطقه اي معدني ناميد. بزرگترين قطب هاي معدني آهن ايران در استان يزد قرار دارد. همچنين ميتوان از معادن غني سرب و روي مهدي آباد، کوشک، دره انجير و منصور آباد، بوکسيت صدرآباد، معدن اورانيوم ساغند اردکان كه در نوع خود در خاورميانه بي نظير است، مس اردکان و تفت، نام برد. گذشته از این ها، معدن هاي فلزي، سنگ هاي تزييني با کيفيت بسيار بالا ، مانند: مرمر، مرمريت، گرانيت، چيني و نيز موادي چون باريت، گچ، فسفات، نمک به فراواني در سطح استان يزد وجود دارد.
استان یزد در بخش کشاورزی به دلیل خشکی آب و هوا و میزان بارندگی کم در بین استانهای ایران، کمترین اراضی کشاورزی را به خود اختصاص داده است. عمده محصولات کشاورزی یزد شامل خرما، پسته و گندم می شود.